W początkach XX w. w Brzezince funkcjonowało wiele przedsiębiorstw specjalizujących się w różnych dziedzinach. Wśród nich z pewnością wyróżniała się fabryka Elektroporcelana.
Charakterystyka i opis dziejów fabryki nie jest zadaniem łatwym ze względu na niewielką ilość źródeł i konkretnych informacji traktujących na jej temat. W literaturze jej powstanie jest różnie datowane: na 1929 r., 1930 r. bądź 1931 r. Wiadomo, że została ona założona w miejscu zatopionej kopalni Nowa Przemsza.
Jednak rozważania na temat zakładu Elektroporcelana należałoby rozpocząć od poznania dziejów techniki porcelany oraz początków tego typu manufaktur na Górnym Śląsku. Sama historia porcelany jest bardzo odległa. Technika ta została wynaleziona w pierwszych wiekach naszej ery w Chinach. Wówczas sposób jej produkcji otoczony był wielką tajemnicą. Natomiast w Europie porcelana pojawiła się znacznie później, około 1709 r. Za jej odkrywcę uważany jest niemiecki alchemik J.F. Böttger zatrudniony na dworze Augusta II Mocnego. Pierwszą europejską wytwórnią porcelany była Miśnia w Saksonii. Natomiast w Polsce najwcześniej założono manufaktury w Korcu (1790 r.), Baranówce (1804 r.) oraz w Tomaszowie Mazowieckim (1842 r.). Co ciekawe wówczas porcelana nazywana była „białym złotem”, co niewątpliwie wiązało się z jej wartością porównywalną do złota.
Zamek w Miśni, na którym początkowo wytwarzano porcelanę
Największy wpływ na rozwój produkcji porcelany na Górnym Śląsku miała elektryfikacja. Pierwsza fabryka porcelany elektrotechnicznej na tym obszarze powstała w 1920 r. w Szopienicach-Roździeniu, gdzie zajmowano się przede wszystkim produkcją porcelanowych izolatorów energetycznych. W tym samym roku fabryka została przejęta przez firmę Czuday. Zakład w Roździeniu został zlikwidowany w 1924 r., a produkcję przeniesiono do hal zakupionych przez spółkę Giesche w Katowicach-Bogucicach. Wśród innych manufaktur porcelany na Górnym Śląsku należałoby wymienić hutę Franciszka z Bykowiny (obecna dzielnica Rudy Śląskiej) oraz firmę Steatyt (funkcjonującą w Katowicach-Zawodziu, a następnie w Katowicach-Ochojcu). Obok nich istotne miejsce zajmowała także fabryka w Brzezince.
Muzeum porcelany w Miśni
Pierwotnym właścicielem fabryki Elektroporcelana sp. z o.o. w Brzezice była firma Przemysłu Elektrycznego z Czechowic. Zanim założono przedsiębiorstwo w Brzezince, czechowicki zakład był największym odbiorcą porcelany elektrotechnicznej Giesche z Bogucic. Elektroporcelana sp. z o.o powstała za namową samego Richarda Czudaya. W początkowych latach działalność brzezińskiego zakładu ograniczała się do produkcji porcelanowych korków do butelek, cokołów, oprawek itp. Produkowano także wyroby reklamowe fabryki w Brzezince i Czechowicach. W latach 1939-1945 zakład nosił nazwę Elektroporzellan G.m.b.H, a po wojnie został upaństwowiony. Odtąd zajmowano się także montażem opraw oświetleniowych czy też gniazd bezpiecznikowych oraz produkcją porcelany technicznej i instalacyjnej. W późniejszych latach zakład był w posiadaniu różnych właścicieli, zmieniała się także jego nazwa. Od 2007 r. firma działa pod nazwą Metalpol oddział Elpor.
Widok współczesny budynku dawnej "Elektroporcelany"
Kolekcjonerzy porcelany wiedzą, jak istotna jest sygnatura tego typu wyrobów. Pozwala ona na potwierdzenie autentyczności powstania obiektu w danej fabryce, a w konsekwencji na określenie specyfiki produkcji poszczególnych zakładów. W latach 1931-1939 wyroby wykonane w fabryce Elektroporcelana sygnowane były znakiem „Brzezinka” z charakterystycznym uproszczonym elementem przypominającym piorun, który był umieszczony pomiędzy literami. W czasie wojny używano niemieckiej nazwy: „Birkental”.
Przedstawione informacje dotyczące produkcji porcelany i historii fabryki w Brzezince stanowią jedynie namiastkę dziejów i działalności przedsiębiorstwa. Z pewnością jednak brzeziński zakład stanowi ważny rozdział w dziejach porcelany Górnego Śląska i jest przedmiotem zainteresowań wielu badaczy, m.in. Ireny i Romana Gatysów, którzy od lat zajmują się opracowywaniem wiadomości o śląskich fabrykach i ich wyrobach.
Bibliografia:
- Jeżewska M., Starzewska M.: Śląska porcelana, Wrocław 1987,
- Gatys I. i R.: Vademecum kolekcjonera śląskiej porcelany. Znaki firmowe fabryk porcelany 1820-1945, Tarnowskie Góry 2001,
- Sulik A.: Historia Mysłowic 1922-1945, T. II, Mysłowice 2001,
- www.elpor.pl